Bohdan Chmielnicki (ur. 27 grudnia 1595 - zm. 6 sierpnia 1657 r.) - hetman zaporoski. przywódca największego powstania kozackiego przeciwko Rzeczypospolitej, bohater narodowy Ukrainy. Zdjęcie pochodzi z książki W. B. Antonowycza i W. B. Beca ,,Istoriczeskije diejatieli Jugo - Zapadnoj Rossiji", Kijew 1883. Geneza wielkiego powstania, nazywanego od jego wodza i przywódcy ,,Powstaniem Chmielnickiego", była zróżnicowana. Przede wszystkim błędna i nieskuteczna, polityka Rzeczpospolitej wobec kozaczyzny. Duże znaczenie miało występujące na Ukrainie, napięcie natury społecznej, narodowościowej i religijnej, a w szczególności upośledzenie prawosławia wobec katolicyzmu i unii. Zderzyły się aspiracje Kozaków, z dążeniami magnaterii kresowej, do poddania kozaczyzny systemowi pańszczyźnianemu. Chłopi ruscy, ale nie tylko, na których pracy głównie opierał się pomyślny rozwój gospodarczy, mieli niewielki udział w owocach swojego trudu. Niniejszy post obejmuje jedynie teren, regionu jaki nas interesuje (Tomaszów Lubelski - Bełz - Rawa Ruska, z obszarem przyległym). Terytorium to, targane było konfliktami i tarciami społecznymi, podobnie jak na kresach. Mieszkańcy Żurawiec, wiedli spory z dziedzicami jarczowskimi i lipskimi. Ci ostatni dawali się we znaki szczególnie chłopom z domeny lubyckiej. Już za początku XVII w., za panowania króla Zygmunta III Wazy, wybuchł antyfeudalny bunt chłopów w Hrebennem. Bunt został stłumiony, a król wydał rozkaz zniszczenia wioski. Zapewne, rozkaz królewski nie został wykonany. Bardzo niszczycielskie i destabilizujące były bandyckie zajazdy i napady, okolicznej szlachty, na zwaśnionych sąsiadów. Przykładem, może być najazd na Poddubce, dokonany przez Jana Jarząbkowskiego z Żernik i Mikołaja Jemiołowskiego ze Swaryczowa, towarzyszy lekkiej chorągwi Krzysztofa Tyszkiewicza wojewody czernichowskiego, a później Jana z Mirowa Myszkowskiego, podkomorzego bełskiego. Obaj ,,jegomoście'', ,,[...] na czele pewnego oddziału wpadłszy do wsi jego (Stanisława Sokołowskiego, podczaszego wyszogrodzkiego), dopuścili się rozmaitych bezprawiów, tak przeciwko dworowi, jako też przeciw poddanym". Trybunał lubelski, skazał obu na banicję. Wyrok wieziony przez wicesgerenta bełskiego Aleksandra Brylińskiego w Żernikach nie został przyjęty. ,,W Żernikach oświadczyła Zofia Zbykalska, małżonka Jarząbkowskiego, że ona jest tu panią wyłączną i wyroku żadnego nie przyjmuje". W tym miejscu, warto wspomnieć o innym ,,łotrze", Mikołaju Skrzetuskim, pierwowzorze historycznym dla niepoprawnie szlachetnego Jana Skrzetuskiego, z powieści Henryka Sienkiewicza pt. ,,Ogniem i mieczem". Prawdziwego Mikołaja Skrzetuskiego od powieściowego Jana, odróżniało nie tylko imię, ale i charakter. W XVII w. krewni Skrzetuskiego posiadali na własność Dołhobyczów i Mikołaj często u nich gościł. Ten szlachcic wielkopolski, pułkownik - żołnierz zagończyk, prowadził wędrowny tryb życia. Wsławił się w walkach, ale popadał w konflikt z prawem. Zapisał się w historii, wydostaniem się z oblężonego Zbaraża i dostarczeniem listu królowi Janowi Kazimierzowi. Tutaj trzeba dodać, iż już wcześniej podobnego czynu dokonali dwaj inni żołnierze z załogi twierdzy, jednak ze strasznym skutkiem. Jeden z nich został ścięty, drugiemu wyłupano oczy i poobcinano ręce. Skrzetuski za swój czyn, otrzymał od Kanclerza konia z rzędem, 100 dukatów i szaty. Pomimo tego bohaterstwa, pozwy i wyroki sądowe, sypały się na głowę Mikołaja Skrzetuskiego gęsto. W 1667 r. w Woli Gródeckiej (ob. gm. Jarczów), porwał i próbował siłą zmusić do ślubu podkomorzankę bełską Zofię Zawadzką. W 1668 r. trybunał lubelski, skazał go na infamię. Przypuszczalnie zmarł w 1673 r. Wszystkich powyższych jednak, ,,przebił" inny rzezimieszka - Samuel Łaszcz Tuczapski (1588 - 1649) - strażnik wielki koronny, starosta owrucki i kaniowski, żołnierz - zagończyk. W 1648 r. brał udział w starciu pod Machnówką i w trzydniowej bitwie pod Konstantynowem. Wsławił się w niesławnej bitwie pod Piławcami, 20 września 1648 r. Zapamiętany został jednak jako wielki warchoł i banita, skazany 236 razy na banicję i 47 razy obłożony infamią za gwałty i rabunki. Zycie zakończył w Krakowie, opuszczony przez wszystkich, z wyjątkiem cygańskiego grajka i nieustępliwych wierzycieli. Pojawia się w powieściach H. Sienkiewicza, ,,Ogniem i mieczem", oraz ,,Potop". Wracając do wydarzeń z 1648 r., już na początku października tego roku, zapewne na wieść o polskiej klęsce pod Piławcami, powstali chłopi z domeny lubyckiej, ze wsi Żurawce, Lubycza, Teniatyska, aż po Werchratę. Stu czterdziestu czterech powstańców, pod wspólnym przywództwem kniazia (sołtysa) lubyckiego Iwana i proboszcza Andrija, uderzyło 2 października na Lipsko. Przyłączyli się do nich, chłopi z Przeorska, Krupca, oraz ze starostwa lubaczowskiego m.in. Brusna i Żukowa. Razem powstańców miało być 2 tys. Mimo liczebnej przewagi, Lipska nie udało się zdobyć i rozpoczęło się kilkutygodniowe oblężenie. Dopiero gdy w granice województwa bełskiego, wkroczyły wojska kozackie Chmielnickiego, 2 listopada jeden z oddziałów dopomógł w zdobyciu miasta. Zginęło ok. tysiąca mieszkańców, zabudowania spalono. Następnie spalono wieś Lipie i Bełżec. Tego samego dnia powstańcy z Werchraty, Żurawiec, Brusna, Krupca i Maził, zdobyli pobliski Narol. Dokładny opis tego wydarzenia podaje żydowski kronikarz Natan Hanower ,,[...] Najpierw zamordowali wrogowie pana miasta który się zwał Łaszcz, zdarli z niego żywcem skórę i zadali mu najstraszliwsze męki. Następnie wymordowali w najokropniejszy sposób - jak już wyżej opisano - 12 000 Żydów, wielu utopiono w rzece, kilkaset zaś zamknięto w bożnicy. I wyłamali Kozacy bramy i wymordowali najpierw Żydów tamże zamkniętych, a następnie spalili świątynię wraz z pomordowanymi. I nie było w Polsce rzezi tak okropnej jak w Narolu. Wielu Żydów zawlekli Tatarzy w niewolę, a trzy miasta (Narol, Lipsko i Florianów) spalili i spustoszyli je jak Sodomę. I opowiedziała mi pewna kobieta, która została przy życiu, położywszy się między trupami, że w ten sposób ocalało kilkaset kobiet i dzieci i trochę mężczyzn. I nie mieli przez 5 dni nic do jedzenia, więc jedli mięso ludzkie, odcinali członki pomordowanych, piekli je na ogniu i jedli je. Kilka tysięcy trupów zjadały psy i świnie. Spod Narola Kozacy udali się na Zamość ...". Legenda głosi, że ataman kozacki, kazał te trzy miasta zaorać i przez kilkanaście lat uprawiano na tym miejscu ziemię. Pod Rawą, chłopscy powstańcy, pomagali zdobyć zamek w Rudzie Magierowskiej. W Potyliczu mieszczanie ukraińscy, zniszczyli katolicki kościół. Włościanie z Werchraty rozbili i obrabowali przebywających w okolicy w obozie, uchodźców polskich i żydowskich z Rawy Ruskiej. Pod Lubaczowem wystąpili mieszkańcy Łukawca i Szczutkowa. Mieszkańcy Prusia i Teniatysk, napadli na dwór S. Rościszewskiego. Chłopi z Jurowa na czele miejscowego wójta i księdza unickiego, spalili kościół w jednej ze wsi pod Tomaszowem. ,,W Bełzkiem, poddani pod przewodnictwem kucharzy, woźniców, kowali, z kosami na prost nasadzonemi, hakownicami z nadziakami, kijami, łukami, pojmali we wsi Kadłubisko, Korocińskiego, który się tam był [...] ukrył, okrutnie posiekali, sług kosami porzneli, żonę w dwóch miejscach kulami przeszyli, wołając - ,,pal'', ,,pal'', ,,rznij''. Rzeczycki powrócił do domu tusząc, iż się uspokoiło; przyjęli go pop i chłopi z pozorną potulnością, ale nocą naszli na dom; przez dwie mile ścigali szlachcica. Sam jeden bronił się uchodząc; dopadł do starego zamczyska, którego przez noc szturmem dobywano, a załoga on jeden; poległ rozsiekany...". Tym czasem, główne siły Chmielnickiego przechodziły szeroka ławą spod Lwowa przez Żółkiew i Rawę Ruską. W Rawie spalono kościół parafialny. ,,Uhnów był postrachem dla przejeżdżających, urząd bez władzy, mieszczanie niesforni". Tomaszów Lubelski nie próbował się nawet bronić przed Chmielnickim, który może z tego powodu poprzestał na spaleniu synagogi i domów żydowskich. Tomaszowskie umocnienia (naturalne fosy, wały z lotnych piasków i drewniane palisady), mogły stawić opór jedynie mniejszym podjazdom. W przypadku większego ataku, miejscowa ludność, jeżeli miała na to czas, uchodziła z dobytkiem w pobliską puszczę. 6 listopada 1648 r. Chmielnicki z Tuchaj bejem, oblegli Zamość. Po odparciu pierwszych szturmów, miasto zostało otoczone i wzięte w blokadę. Podczas opisywanych wydarzeń w Rzeczypospolitej trwała inna walka, walka wyborcza, pomiędzy kandydatami do korony Polskiej. Głównymi pretendentami byli dwaj młodsi bracia, zmarłego króla Władysława IV - Jan Kazimierz i Karol Ferdynand, biskup wrocławski. Co ciekawe, stojąc pod murami Zamościa, wódz kozacki zdecydował się ,,oddać" swój głos na Jana Kazimierza, co znacząco przechyliło jego szansę i został obrany królem Polski, w dniu 17 listopada 1648 r. ,,[...] gdyby były od Chmielnickiego z pod Zamościa nie zaszły listy w ten sens, że się inaczej wojsko zaporoskie nie ukontentuje i w Ukrainę nie powróci, aż Kazimierz królewicz królem polskim mianowany będzie". Ostatecznie 23 - 24 listopada spod Zamościa, odeszły główne siły wojsk Chmielnickiego. Armii kozacko - tatarskiej, oprócz Zamościa, zdołał oprzeć się warowny klasztor Bernardynów w Sokalu, ,,[...] Powracając w Ukrainę (spod Zamościa) Chmielnicki, pod klasztorem sokalskim był i gwardyanowi tamecznemu, że się jego Kozakom dobrze bronił, dziękował i pewnemi go uraczył upominkami". Oparło się miasto wojewódzkie Bełz, usadowione w widłach Rzeczycy i Sołokiji. Już w październiku Bełz został otoczony, przez wojska kozackie, które nałożyły na niego okup. Wskutek epidemii i głodu zmarło ok. 200 bełskich Żydów. 28 października 1648 r. z Zamościa, dla rozpoznania nieprzyjaciela, wysłano silny podjazd pod dowództwem podsędka bełskiego Aleksandra Romanowskiego. Oddział ten, po udzieleniu odsieczy Bełzowi, podzielił się na dwie części. Jedna powróciła do twierdzy zamojskiej, druga w sile ,,rajtarów i dragonów nad dwieście skierowała się na odsiecz Narola.[ ...] Mało co dragonów moich i rajtarów uszło z tego pogromu'' - relacjonował w Zamościu podsędek bełski. Podczas tych walk, zniszczeniu uległy m.in. zamki w Tyszowcach, Łaszczowie i Hrubieszowie, być może dwory obronne w Wasylowie Wielkim, Podlodowie, Zimnie, Oszczowie, szereg kościołów, cerkwi i bożnic żydowskich. Zrujnowano wiele dworów i zabudowań chłopskich. Źródła : Z. Wójcik ,,Wojny kozackie w dawnej Polsce"; P. Wład, M. Wiśniewski ,,Roztocze Wschodnie. Przewodnik nie tylko dla turystów''; A. A. Witusik ,, O Zamoyskich, Zamościu i akademii Zamojskiej''; Litopys, Studia i materiały Ukraińskiego Towarzystwa Historycznego w Polsce, red. J . Syrnyk 1(1) 2011; Z. Wójcik ,,Dzikie pola w ogniu''; Wikipedia.